Slaapklachten komen erg veel voor. In een middelgrote Nederlandse universiteitsstad is wel eens een onderzoek gedaan naar het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen. 40% van de ondervraagden bleek deze middelen ooit te hebben gebruikt. Toch durven we rustig te schrijven dat slaapproblemen nooit met slaapmiddelen worden opge­lost. Het waarom leest u in dit hoofdstuk. We bieden ook een alterna­tief.

Natuurlijke slaap

De een heeft meer slaap nodig dan de ander. Normaal slaapt u binnen een half uur en duurt de slaap ongeveer acht uur. Maar wat is nor­maal?

Erg belangrijk voor een gezonde, natuurlijke slaap is de ‘slaapcyclus’. Deze duurt zo’n anderhalf tot twee uur. Kort na het inslapen begint de eerste slaapperiode met een periode met de allerdiepste slaap. Gelei­delijk wordt deze slaap minder diep, waarna tot slot zo’n vijf minuten REM-slaap volgt. (REM: Rapid Eye Movements, snelle bewegingen van het oog). Daarna begint de cyclus opnieuw, waarbij de diepe slaap bij elke nieuwe cyclus minder diep wordt. Per nacht maakt u 4 à 5 van die cycli door.

De betekenis van de slaapfasen is nog niet geheel duidelijk. Het schijnt dat de diepe slaap voor herstel van het lichaam en de REM­slaap voor het herstel van de geest zorgt. Bij die REM-slaap zou het vooral gaan om het verwerken van emoties en het inpassen van nieuwe ervaringen in reeds verworven kennis. Hier gebeurt dus wat u wilt, als u zegt ‘Ik zal er nog eens een nachtje over slapen!’

Onze behoefte aan slaap, vooral REM-slaap, neemt af naarmate we ouder worden: we doen immers steeds minder nieuwe ervaringen op. Zo slapen baby’s vrijwel de gehele dag, de helft ervan is REM-slaap. Bejaarden schijnen maar vier tot vijf uur slaap per etmaal nodig te heb­ben, inclusief hazeslaapjes en middagdutjes.

Slaapstoornissen

Bij een slechte nachtrust is er nog geen sprake van een slaapstoornis. Wat is slecht slapen? Meestal duurt dan het inslapen te lang, men heeft te kort geslapen of men is te vaak of te lang wakker geweest. Ook de kwaliteit van de slaap is in het geding: te zwaar, te licht, te onrustig, vervelend gedroomd, niet verkwikkend.

Het oordeel over de nachtrust Is erg persoonlijk. Mensen die zeggen ‘ik heb geen oog dichtgedaan vannacht’ kunnen best de hele nacht lekker hebben liggen pitten, tenminste naar het oordeel van een bui­tenstaander.

Veel ouderen zeggen slecht te slapen. Het is niet zeker dat de slaapbe­hoefte afneemt naarmate men ouder wordt. Wel staat vast dat bijvoor­beeld 65+-ers door minder lichamelijke activiteit overdag ’s avonds minder moe naar bed gaan en dan korter zullen slapen. Doet men dan ook nog een middagdutje, dan kan moeilijk inslapen en/of vroeg wak­ker worden het gevolg zijn.

Slapeloosheid kan lichamelijke achtergronden hebben: koorts, pijn, jeuk, hoest, ademhalingsproblemen, volle blaas. Ook psychische: angst, spanning, agressiviteit door moeilijkheden thuis, op school of op het werk.

Oorzaken van slapeloosheid

Er zijn veel verschillende oorzaken van slapeloosheid. Een verandering in de omge­ving, zoals een nieuw werkschema of een jetlag, kan moeilijkheden met het slapen veroorzaken. Het drinken van overmatige hoeveelheden koffie, thee of cola kan slapeloosheid veroorzaken. Wanneer iemand bijzonder gevoelig is voor cafeïne kunnen slechts enkele kopjes van een cafeïnehou­dende drank per dag hem ’s nachts uit de slaap houden. Het gebruik van andere sti­mulantia (amfetamine, methylfenidaat) leidt ook tot slapeloosheid.

Hoewel een of twee glazen van een alco­holische drank sommige mensen schijnen te helpen zich voldoende te ontspannen om in slaap te vallen, kunnen zelfs matige hoe­veelheden alcohol het normale slaappa­troon verstoren. U valt misschien wel gemakkelijker in slaap, maar de kwaliteit van de slaap is slecht wanneer in de loop van de nacht het alcoholgehalte van het bloed daalt. Ook het gebruik van bepaalde geneesmiddelen kan slapeloosheid veroor­zaken. De meeste psychoactieve middelen zoals barbituraten en benzodiazepinen ­verstoren de slaapcyclus, vooral bij langdu­rig gebruik. Slapeloosheid kan verband houden met een andere afwijking, zoals slaap-apnoe, restless legs, misbruik of ontwenning van drugs of endocriene ziekten.

Soms hebben mensen tijdelijk last van slapeloosheid, doordat ze zich ergens druk om maken – bijvoorbeeld over een gesprek, een baan of over een examen. Bij mensen van middelbare leeftijd en ouder kan een depressie leiden tot slapeloosheid, vooral in de vroege morgenuren. Chronisch ergens bang voor zijn, kan ook slapeloos­heid veroorzaken. Mensen die soms nacht­merries hebben, kunnen plotseling wakker worden midden in de REM-slaap.

Behandeling van slaapstoomlssen

De enig juiste behandeling van een echte slaapstoornis is het zoeken naar de oorzaak en het wegnemen ervan. Daarbij gaat het erom de slaap zo te herstellen dat hij weer als prettig wordt ervaren. Het beste is een herstel van de gezonde, natuurlijke slaap.

Een verbetering van de slapeloosheid treedt vaak al op als u uw leefre­gels verandert:

1. Geen inspannende activiteiten meer na het avondeten. Geen werk mee naar huis nemen. De dag op een rustige manier beëindigen, dus ‘geleidelijk afremmen’.
2. Ontspannen naar bed gaan. Geen hersenactiviteit vlak voor het slapen gaan! Geen moeilijke of spannende boeken of een emotioneel gesprek vlak voor het naar bed gaan. Een glas warme melk, een koel slaapvertrek, geen lawaai, geen fel licht, nieet het beste om eeen slaapmiddel heen kan, is het het beste ogaan en geen overmatig alco­holgebruik. Zaken als een avondwandeling, een warme douche of een lekker bad hebben allemaal een positief effect.
3. Regelmaat: ga zoveel mogelijk op dezelfde tijd naar bed, ook in het weekend en slaap niet uit als u wat later bent gaan slapen: de vol­gende avond komt u moeilijker in slaap. Op lange termijn is het beter wat te kort dan te lang te slapen. Als u lekker moe in bed kruipt slaapt u meestal vlug.

Slaapmiddelen, werking en bijwerkingen

Het ideale slaapmiddel zou snel en veilig de natuurlijke slaap moeten herstellen, snel werken en daarna weer snel uit het bloed gaan. Het mag de slaapcyclus en de REM-slaap niet verstoren.

Het ideale slaapmiddel bestaat nog niet. Slaapmiddelen hebben een dempende werking op het centrale zenuwstelsel en allemaal een mln of meer verstorende uitwerking op de slaapcyclus. Daardoor rusten li­chaam en geest niet op de juiste manier uit: uw lichaam is de volgende dag nog moe en uw geest is niet ‘bijgewerkt’: met de problemen die u mee naar bed hebt genomen staat u ook weer op.

Een andere moeilijkheid van slaapmiddelen is dat ze bijna allemaal te lang in uw bloed blijven, dus ook nog vaak de dag na het innemen van het slaapmiddel. Daardoor wordt het prestatievermogen nadelig bein­vloed. Het reactievermogen (de rijvaardigheid) wordt verminderd. Een andere bijwerking die optreedt is de afhankelijkheid. Al zeer snel (na een week) kunt u niet meer buiten de slaaptabletten; dikwijls moet u steeds meer nemen om hetzelfde effect te bereiken. De afhankelijk­heid doet denken aan die van koffie. Uw lichaam stelt zich op de koffie in; u krijgt van tevoren ’trek’, één kopje koffie is al gauw niet meer ge­noeg en het ‘ritueel’ is ook zo belangrijk: denkt u zich eens in hoe u zich voelt zonder dat u er ’s morgens of’s avonds even voor bent gaan zitten!

Ook een slaaptablet is al gauw niet meer voldoende en zo’n ding past prima in het ‘ritueel’ van het naar bed gaan, net als de lichten uitdoen en de thermostaat lager draaien. Het zal u nu duidelijk zijn dat, zelfs al gebruikt u ‘natuurlijke slaapmiddelen’ er wel degelijk een grote kans op verslaving bestaat. U vertrouwt dan niet meer op uzelf, maar uitslui­tend nog op het potje, ongeacht de inhoud. En of deze nu ‘chemisch’ of ‘natuurlijk’ is: dit onderscheid is zonder enige betekenis.

De slaapmiddelen zijn onder te verdelen in verschillende groepen. De benzodiazepines worden het meest geslikt. Een andere, bijna uitge­storven oudere groep is die van de barbituraten. Dan is er nog een restgroep met stoffen die niet verwant zijn aan een van de vorige groe­pen.

Wanneer de arts besluit om een slaapmiddel toe te passen, zie er dan zelf ook op toe dat dit zo kort mogelijk, liefst voor niet langer dan en­kele dagen, geschiedt. Om uzelf tegen gewenning te beschermen moet u dadelijk met uzelf afspreken niet vaker dan om de nacht een pil te gebruiken. Steeds moet u weer die beslissing nemen om een tablet wel of niet te gebruiken. Sleur mag dus niet optreden.

Middelen van het benzodlazepinetype

Benzodiazepine-slaapmiddelen zijn niet erg giftig. Voor kortdurend gebruik (niet langer dan een week) zijn ze nog wel geschikt. Het lang­durig slikken van deze middelen heeft, zoals hiervoor uiteengezet, als nadeel dat u er verslaafd aan raakt. Het is dan bepaald niet gemakke­lijk om weer met het gebruik te stoppen.

Als men niet om een slaapmiddel heen kan, Is het het beste om eenmiddel te kiezen dat zo kort mogelijk in het bloed blijft; zeker niet lan­ger dan de nacht waarin het moet werken. De wat oudere middelen als Mogadon (nitrazepam) blijven ook de volgende gehele dag en soms nog langer in het bloed.

Kortwerkende slaapmiddelen zijn onder andere:

• Dormicum (midazolam)
• Dormonoct (loprazolam)
• Euhypnos (emazepam)
• Lendormin (brotizolam)
• Levanxo (temazepam)
• Loramet (lormetazepam)
• Noctamid (Iormetazepam)
• Normison (temazepam)
• Temazepam (generiek)

Langwerkende slaapmiddelen zijn bijvoorbeeld:

• Dalmadorm (flurazepam)
• Flunitrazepam (generiek)
• Flurazepam (generiek)
• Mogadon (nitrazepam)
• Nitrazepam (generiek)
• Rohypnol (flunitrazepam)
• Selepam (quazepam)

Van de langwerkende slaapmiddelen blijft u ook de volgende dagen nog onder invloed.

Slaapmiddelen als afgeleiden van benzodiazepines

Het National lnstitute for Clinical Excellence (NICE) is een Engelse instelling die richtlijnen opstelt voor artsen van de Nationale Gezondheidsdienst (NHS). Enige tijd geleden verschenen adviezenover de behandeling van ernstige slaapklachten. Bij ernstige slaapklachten zijn slaapmiddelen slechts zinvol als ze korte tijd gebruikt worden. Bovendien is het belangrijk eerst andere maatregelen te proberen: gedragstherapie, ontspanning en vermijden van koffie, coca cola en andere voedingsmiddelen die een stimulerend ef­fect hebben.

Interessant is dat het Engelse instituut bij de beoor­deling van de verschillende slaapmiddelen geen ver­schil ziet tussen de wat nieuwere slaapmiddelen zo­als zaleplon (niet in Nederland verkrijgbaar), zolpi­dem en zopiclon, en de wat oudere kortwerkende benzodiazepinen, zoals loprazolam, lorazepam en temazepam. Zou men voor die laatste groep me­dicijnen kiezen. dan scheelt dat bovendien veel geld. Ze zijn een stuk goedkoper dan de slaapmiddelen die ook wel de Z-medicijnen genoemd worden.

De British Sleep Society is het niet eens met het advies van NICE. In  die organisatie zijn medischeen wetenschappelijke medewerkers verzameld die zich met slaapproblemen bezighouden. De innige band die veel van deze deskundigen hebben met de farmaceutische industrie zou ze wel eens blind kunnen maken voor een onafhankelijk oordeel. Het feit dat de Z-medicijnen iets korter werken dan de kortwerkende benzodiazepinen biedt slechts margi­nale voordelen.

Ook in Nederland zijn de Z-medicijnen mateloos populair bij artsen. Wonderlijk is echter dat mensen met slaapklachten slaapmiddelen vaak jarenlang slikken. Nadelen zoals verslaving en het valrisico bij ouderen zijn onaanvaardbaar bij gebruik van een middel dat lang niet altijd onmisbaar is. En dat terwijl slaapmiddelen maar korte tijd effectief zijn en alle onafhankelijke deskundigen benadrukken dat ze hoogstens een week of drie gebruikt zouden moe­ten worden.

Als je met slaapproblemen naar een arts gaat vraag dan het beste: gedragstherapie, een slaapcursus of een bezoek aan een fysiotherapeut om ontspan­ningsoefeningente leren.

Mlddelen van het barbituraattype

Het gebruik van deze buitengewoon giftige en sterk verouderde mid­delen is beslist af te raden. Omdat ze nauwelijks nog worden gebruikt kunnen we over deze middelen kort zijn. Het slaappatroon wordt door barbituraten in ernstige mate verstoord. Nog verkrijgbaar zijn Byko­nox en Sonery.

De allergevaarlijkste middelen waren de combinatiepreparaten. De laatst overgeblevene is Vesparax, als loco verkrijgbaar onder de naam Brallobarb comp. Overdosering van deze middelen is bijna on­behandelbaar en leidt meestal tot de dood.

Stoppen met slaapmiddelen

Als u met slaapmiddelen wilt stoppen is het noodzakelijk om lang­zaam te minderen, omdat anders inhaal-REM-slaap ontstaat die ge’paard’ gaat met afschuwelijke nachtmerries. Een en ander duurt langer naarmate u ze langer hebt geslikt. Hebt u langer dan tien jaar slaapmiddelen gebruikt, dan mag men rustig zo’n drie maanden over dit ‘afbouwen’ doen.

Er bestaan instellingen die hulp kunnen bieden bij het stoppen met slaapmiddelgebruik. Dat zijn onder andere de CAD’s. CAD staat voor Consultatiebureau voor alcohol en drugs. Neem zonodig voor inlich­tingen contact op met het CAD dat het dichtst bij u in de buurt is ge­vestigd.

In veel gemeenten en provincies organiseert het Kruiswerk ‘slaapcur­sussen’. Een slaapcursus is een groepstraining waarin de problemen op een heel goede manier bespreekbaar worden gemaakt. Het is ei­genlijk de enige manier om na jarenlang gebruik van slaapmiddelen weer ’te leren slapen’.